Był również Honorowym Obywatelem Warszawy, Krakowa, Białegostoku, Sanoka i innych miast, patronem kilku szkół, Hufca ZHP Ziemi Sanockiej i Rajdu Katyńskiego.
Sanockie korzenie
Zdzisław Aleksander Peszkowski urodził się 23 sierpnia 1918 r. w Sanoku, jako drugie dziecko Zygmunta i Marii Peszkowskich, herbu Jastrzębiec i najstarszym z trzech braci.
Został ochrzczony 30 października 1918 r. w kościele pw. Przemienienia Pańskiego w Sanoku. Wspomnienia i zachowane fotografie mówią o szczęśliwym dzieciństwie, w rodzinie dbającej bardzo o wychowanie religijne i patriotyczne. Młode lata spędził w "grodzie nad Sanem" bardzo pracowicie i niezwykle ciekawie. W miarę pilny uczeń Gimnazjum Męskiego im. Królowej Zofii (1929-1938), organizator wielu spotkań i uroczystości szkolnych, należał też do Sodalicji Mariańskiej i chętnie występował w teatralnym zespole amatorskim. Sam jednak przyznaje: "Moją młodzieńczą pasją, hobby ponad wszystko, nawet naukę, stało się harcerstwo, do którego wstąpiłem 1 listopada 1928 r. W organizacji ZHP Hufiec Męski Sanok pełniłem różne funkcje - od zwykłego zucha i szeregowego aż po wodza zuchów i namiestnika zuchowego. Dzięki harcerstwu i metodzie jego prowadzenia nauczyłem się wiernie służyć Panu Bogu i Ojczyźnie, Nauce i Cnocie (litery ONC zdobiły płatki harcerskiej lilijki, naszego godła) i na swój sposób być wiernym przyrzeczeniu i prawu harcerskiemu".
Harcerstwo
Złożył Przyrzeczenie Harcerskie 1 listopada 1928 r. przed Krzyżem Powstańczym na sanockim cmentarzu. Odbywał liczne piesze wędrówki po okolicy, obozy i biwaki. W 1935 r. w kilkuosobowej delegacji reprezentował hufiec podczas uroczystości pogrzebowych Józefa Piłsudskiego w Krakowie oraz uczestniczył w Jubileuszowym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spale. Od tego zlotu zaczął prowadzić pamiętnik.
W 1938 r. został wysłany do Górek Wielkich, do szkoły zuchmistrzów Aleksandra Kamińskiego, gdzie po zakończeniu kursu został instruktorem. Prowadził szkolenia wodzów gromad zuchowych na terenie Chorągwi Lwowskiej Harcerzy. Po maturze wstąpił do wojska. Uczył się w Szkole Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu. Podczas odbywania służby wojskowej w 20. Pułku Ułanów im. Króla Jana III Sobieskiego w Rzeszowie wystąpił publicznie przeciwko używaniu przekleństw przez podoficerów i oficerów.
Ocalony w ostatnim transporcie
Wybuch II wojny światowej zastał podchorążego Zdzisława Peszkowskiego w Rzeszowie. Brał udział w kampanii wrześniowej 1939 r., dowodząc plutonem 20. Pułku Ułanów. Po 17 września, gdy do agresji przeciwko Polsce przystąpił ZSRR, prawie cały pułk dostał się do niewoli sowieckiej. W październiku 1939 r. jeńców przewieziono do Kozielska. W kwietniu 1940 r. rozpoczęły się ich wywózki. Nikt wówczas nie przypuszczał, że oficerowie polscy wywożeni są do katyńskiego lasu i tam mordowani. 12 maja 1940 r. w ostatnim transporcie 232 jeńców był Zdzisław Peszkowski. Ten transport nie trafił do Katynia, lecz do obozu w Pawliszczew-Borze, a następnie do Griazowca. Peszkowski nie podzielił losu ponad 20 tysięcy zamordowanych przez NKWD polskich oficerów oraz funkcjonariuszy straży granicznej, policji i służby więziennej; doczekał napaści niemieckiej na ZSRR, zawarcia porozumienia Sikorski-Majski i utworzenia w Związku Sowieckim polskiej armii.
Zdzisław Peszkowski dowodził kompanią w 1 Pułku Ułanów Krechowieckich w II Korpusie WP. Po ewakuacji Armii Polskiej na Bliski Wschód, podczas szkolenia w polskim obozie wojskowym na irackiej pustyni otrzymał stopień harcmistrza. W połowie czerwca 1943 r. został awansowany do stopnia podporucznika. W końcu kwietnia 1944 r. został całkowicie odkomenderowany do pracy harcerskiej; powierzono mu misję przygotowania polskich dzieci i młodzieży do życia na obczyźnie. Wyjechał jako wizytator do Indii, dokąd przywożono dzieci polskie uratowane z terenów Związku Radzieckiego. Przez niespełna rok pełnił funkcję komendanta Chorągwi Indyjskiej.
Kapłan, profesor, kapelan
Po powrocie do Europy rozpoczął studia w Oxfordzie, a następnie wstąpił do polskiego seminarium w Orchard Lake w USA. Święcenia kapłańskie przyjął 5 czerwca 1954 r. w Detroit z rąk kard. Edwarda Mooney`a jako kapłan archidiecezji przemyskiej. Studiował również na Uniwersytecie Wisconsin, University of Detroit i Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie w Londynie, zdobywając doktorat z filozofii i magisterium z teologii. W latach 1954-1992 wykładał teologię pastoralną, literaturę i język polski w Polskim Seminarium Duchownym św. Cyryla i Metodego oraz St. Mary`s College w Orchard Lake. W 1965 r. zorganizował Nowennę dla Polaków na świecie w związku z milenium chrztu Polski. W 1966 r. wybrany został prezesem Polish American Historical Association. Był też moderatorem Apostolstwa Chorych Polonii. Od 1983 r. pełnił funkcję Kapelana Naczelnego ZHP poza krajem: w Europie, USA, Kanadzie, Argentynie i Australii. Uczestniczył w zlotach, konferencjach i zjazdach na kilku kontynentach. Kładł nacisk na to, aby młodzież polska, urodzona na obczyźnie, oprócz wykształcenia w kulturze kraju zamieszkania zdobywała też wartości płynące z kultury kraju swojego pochodzenia.
Działacz na rzecz polskości
Aktywnie propagował polską kulturę i dziedzictwo narodowe. Opublikował ponad 100 pozycji z zakresu teologii, historii Polski, literatury, filozofii. Był też autorem podręczników do nauki języka polskiego i kultury, podręczników wychowawczych, dydaktycznych, a także modlitewników i antologii. Napisał m.in.: Kult Matki Boskiej w literaturze polskiej (Orchard Lake 1962), Stefan Kardynał Wyszyński. Biografia (Orchard Lake 1969), Modlitewnik harcerski (Orchard Lake 1982), ABC Polonii Świata (Orchard Lake 1985), Brewiarz i lutnia. Antologia poezji kapłańskiej (Londyn 1985), Wspomnienia jeńca z Kozielska (Warszawa 1989 - także po angielsku), Pamięć Golgoty Wschodu (Warszawa 1995 - także po angielsku i rosyjsku), Myśląc o Józefie Czapskim (Warszawa 1994), Ojciec (Warszawa, 2004).
Pracując na terenie Stanów Zjednoczonych utrzymywał stałą łączność z Kościołem w Polsce, a z ks. prymasem kardynałem Stefanem Wyszyńskim łączyła go szczera i głęboka przyjaźń. Dzięki jego staraniom został wydany drukiem Milenijny Akt oddania Polski Matce Bożej.
Prawda o zbrodni katyńskiej
Jednak dla większości polskiego społeczeństwa ks. Zdzisław Peszkowski to charyzmatyczny głosiciel prawdy o zbrodni katyńskiej. Z ogromną pasją i zaangażowaniem walczył o prawdę, ale także o obecność w zbiorowej pamięci Polskiej Golgoty Wschodu.
Starania o pamięć o ofiarach zbrodni katyńskiej i o sprawiedliwość dla zbrodniarzy stalinowskich zdominowały aktywność księdza po jego powrocie do Polski. "Ocalałem, by dać świadectwo prawdzie" - twierdził. Uczestniczył w ekshumacjach w Katyniu, Charkowie i Miednoje, opracował kilkanaście pozycji książkowych o tematyce "katyńskiej". Wygłaszał płomienne kazania i przemówienia, organizował konferencje i uroczystości. Od 1993 roku, kiedy już na stałe zamieszkał w Polsce, aż do końca swoich dni był kapelanem Rodzin Katyńskich i Rodzin Pomordowanych na Wschodzie.
W imieniu Rodzin Katyńskich odczytał 8 kwietnia 1990 r., w 50. rocznicę zbrodni katyńskiej, "Apel do Narodów Świata" wzywający do ujawnienia prawdy: "Dlatego my, członkowie rodzin zamordowanych oficerów, trzech już pokoleń, zwracamy się do narodów świata i ich rządów, aby w 50. rocznicę tej strasznej zbrodni wywarły presję wynikającą z norm prawa międzynarodowego i presję moralną na państwo, które zbrodni dokonało. ZSRR musi wziąć na siebie odpowiedzialność historyczną za mord katyński". W tym samym roku dwukrotnie (na Jasnej Górze i w Katyniu) wygłosił swoje "Posłanie w 50. rocznicę wymordowania jeńców polskich w ZSRR". W 1993 r. zainspirował ówczesnego ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego do powołania zespołów do prowadzenia i sprawowania szczegółowego nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym w sprawie zbrodni katyńskiej.
Więcej w 40 numerze Tygodnika Korso Gazeta Sanocka
