Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania była branka, czyli masowy, przymusowy pobór mieszkańców miast do wojska carskiego, zapoczątkowany jesienią 1861 roku przez Aleksandra Wielopolskiego, namiestnika Królestwa Polskiego. Wówczas wśród grupy „czerwonych” panowały rewolucyjne nastroje. Poprzez pobór do wojska chciano zmniejszyć liczbę ewentualnych konspirantów. Branka odbywała się co rok, aż do 1863 roku, wtedy to część młodzieńców po prostu zniknęła z domów.
22 stycznia 1863 roku Komitet Narodowy ogłosił wybuch powstania. Wtedy też doszło do pierwszych, lecz nieznaczących starć z Moskalami.
Powstańcy nie byli przygotowani do większych walk czy bitew, jedynie do małych potyczek i ataków na nieprzystosowane do obrony rosyjskie garnizony. Byli słabo uzbrojeni, część z nich nosiła kosy, inni sztucery. Dzięki umiejętności ukrywania się wśród zarośli mogli nieraz napadać na wrogie oddziały i konwoje.
Na przełomie 1863 i 1864 roku stowarzyszenie „białych”, mniej radykalnych, a bardziej ugodowych intelektualistów z Andrzejem Zamoyskim oraz Leopoldem Kronenbergiem na czele, przyłączyło się do powstania.
Wojsko zrzeszało około 20 tysięcy ludzi, którzy nie mieli szans z dobrze wyszkoloną i uzbrojoną armią rosyjską, toteż rebelianci nie odnieśli żadnych większych zwycięstw, a ponosili klęski w regularnych bitwach. Inaczej sytuacja miała się na Kielecczyźnie oraz Podlasiu, gdzie oddziały działaczy rewolucyjnych liczyły nawet do 2 tysięcy ludzi, a nie jak w innych regionach po kilkuset ochotników.
Pierwszym dyktatorem zrywu został Ludwik Mierosławski, który po kilku porażkach na Śląsku opuścił kraj. Schedę po poprzedniku przejął Marian Langiewicz, lecz on - również pokonany, zmuszony został do wycofania się w granice zaboru austriackiego. Jesienią 1863 roku władzę nad powstaniem przejął Romuald Traugutt. Wówczas przewrót miał już bardzo małe szanse na powodzenie. Sam Traugutt został aresztowany wiosną 1864 roku, a jesienią powieszony nieopodal warszawskiej cytadeli.
Więcej w 3 numerze Tygodnika Korso Gazeta Sanocka
